Logopeda
„Bo jakie początki, takie będzie wszystko” (J.A.Komeński)
Ideą powstania tej strony jest chęć podzielenia się z rodzicami, babciami, dziadziusiami, ciociami, wujkami i wszystkimi zainteresowanymi, wiedzą na temat stymulowania i wspomagania rozwoju mowy dziecka na etapie swoistej mowy dziecięcej, czyli okresu od 3 do 7 roku życia. Chcę uwrażliwić na nieprawidłowości występujące w wymowie dziecka, oraz zachęcić do aktywnego uczestniczenia w odkrywaniu coraz to nowych możliwości Waszej pociechy.
Postęp w rozwoju ruchowym, umysłowym, społecznym oraz rozwój czynności manipulacyjnych, mowy i osobowości, kontrola czynności fizjologicznych dziecka ma charakter ciągły, jednak tempo tego rozwoju jest indywidualne dla każdego człowieka. My skoncentrujemy się na rozwoju mowy, ale i szeroko pojętym porozumiewaniu się, które jest pierwowzorem reakcji społecznych. Pozawerbalne komunikaty takie jak: kontakt wzrokowy, mowa ciała, mimika twarzy, prozodia mowy (czyli rytm, intonacja, melodia), gestykulacja, przygotowują dziecko do właściwego rozwoju relacji społecznych poprzez mowę. Tak jak i innych umiejętności, dziecko musi nauczyć się mowy. A rodzice i najbliższe otoczenie dziecka, jest, czy będzie ich wzorem, przewodnikiem.
Rozwój mowy rozpoczyna się już w okresie życia płodowego (prenatalnego), kiedy to tworzą się podwaliny pod jego późniejszy przebieg. W tym czasie kształtuje się między innymi odruchowa reakcja ssania, połykania, szukania, rozwija się narząd fonacyjny, doskonali zmysł słuchu, formuje narząd wzroku. Krzyk noworodka po urodzeniu oraz ssanie, to umiejętności, które prezentuje od pierwszych chwil przyjścia na świat.
Kolejne miesiące prawidłowego rozwoju mowy niemowlęcia aż do siódmego roku życia dziecka można podzielić na cztery etapy:
1. melodii (0 – 1 roku życia)
2. wyrazu (1 – 2 rok życia)
3. zdania (2 – 3 rok życia)
4. swoistej mowy dziecięcej (3 – 7 roku życia)
Każdy z nich ma swoje charakterystyczne cechy i określony czas pojawiania się.
Dlatego tak ważne jest uwrażliwianie rodziców, opiekunów na jakiekolwiek nieprawidłowości w wymowie dziecka i uświadamianie, że mogą zapobiec ich powstawaniu i utrwalaniu się. Również istotne jest obalanie mitów, np. „dziecko z tego wyrośnie” lub „chłopcy zaczynają później mówić”. Niestety nic samo się „nie naprawi”. Dlatego uważny rodzic (opiekun) przy najmniejszych wątpliwościach powinien zgłosić się do logopedy, który w razie potrzeby skieruje do odpowiedniego specjalisty (laryngologa lub ortodonty lub psychologa).
Zaniepokoić powinno m.in. to, że dziecko:
* w wieku 6 miesięcy nie gaworzy
* około 1 roku życia nie wypowiada pierwszych słów
* między 2 a 3 rokiem życia nie mówi prostych zdań
* w wieku 4 lat nie potrafi opowiedzieć co widzi na obrazku
Jeśli dziecko rozwija się prawidłowo, to rodzice (opiekunowie) powinni aktywnie uczestniczyć we wczesnej stymulacji nabywania mowy np. poprzez zabawy dźwiękonaśladowcze, paluszkowe, czytanie, zabawy ruchowe ze śpiewem itp.
Wiedza rodziców, umiejętność obserwacji dziecka, poświęcanie czasu, bycie z nim w najważniejszych i niepowtarzalnych chwilach jego rozwoju, tworzą fundament dla przyszłych sukcesów lub porażek dziecka.
Rozwój etapu mowy
I.Etap melodii: od 0-12 m-ca życia.
Wyodrębniamy 3 podokresy:
1. okres krzyku: 0-2 m-ca życia; biologiczny, emocjonalny – do sygnalizowania swoich potrzeb, np. przemoczenie, głód
2. okres głużenia: 2-4/6 m.ż.; głoski tylnojęzykowe z pozycji leżącej dziecka [g] [k], reakcja niezamierzona, nieświadoma, zaspokojone potrzeby; głużą nawet dzieci głuche do 18 miesiąca
3. okres gaworzenia: 4/6-12 m.ż.; dziecko wydaje dźwięki w sposób celowy, ale nie mające znaczenia [te,te,ta,ta]; dysponują 3 samogłoskami, 9 spółgłoskami [t, d, m, mi, ni, f, wy] – czubek języka i wargi są wyćwiczone przez m.in. ssanie; pod koniec okresu pojawia się echolalia, czyli próby naśladowania sylab: pa, da, ba, itp. tuż po ich usłyszeniu; dziecko kończące 1 rok życia ma zasób 3-5 wyrazów w zasobie słownictwa czynnego; ma bogaty zasób słownictwa biernego – rozumie, ale nie mówi.
Nieprawidłowości rozwojowe etapu melodii:
• dziecko nie płacze, nie głuży, nie gaworzy
• brak ruchów gałek ocznych i ruchów spontanicznych
• brak mimiki twarzy, uśmiechu
• brak reakcji dziecka na dźwięki
• brak naśladownictwa sylab
II.Etap wyrazu: 2 rok życia.
Próby wymawiania prostych wyrazów. Zasób wszystkich samogłosek (oprócz nosowych) i łatwiejszych spółgłosek, np. [m. d, t, k, g / n, b, p, j, l]. Głoski trudniejsze zastępuje łatwiejszymi – tot zamiast kot. Dziecko wymawia proste wyrazy dwusylabowe – jaja, noga. Bardzo ważne w tym okresie są onomatopeje, czyli naśladowanie dźwięków – mama aaa, samochód br br. W tym okresie widoczne są postępy w zakresie rozumienia wypowiedzi otoczenia. Pod koniec tego etapu dziecko wymawia ok. 300 słów.
W tym okresie bardzo istotny w kontakcie z małym dzieckiem jest: gest, mimika, tembr głosu, ekspresja.
Nieprawidłowości rozwojowe etapu wyrazu:
• dziecko nie podejmuje prób wypowiadania pierwszych słów
• nie występuje komunikacja bezsłowna – mimika, gest jest bardzo uboga
• nieprawidłowości w budowie lub funkcjonowaniu aparatu artykulacyjnego
• brak reakcji na muzykę
• brak rozumienia słów i prostych poleceń słownych
• dziecko wymawia dźwięki w postaci zdeformowanej
• nie nawiązuje kontaktu emocjonalnego z otoczeniem
III.Etap zdania: 2-3 rok życia.
Dziecko buduje proste zdania, pojawia się wiele nowych głosek. Pod koniec okresu mogą pojawić się głoski syczące [s, z, c, dz], rzadziej szumiące [sz, ż, cz, dż]. Często głoski trudniejsze zastępowane są łatwiejszymi do wymówienia. Dziecko upraszcza grupy spółgłoskowe - „zbitki”. Słyszalny jest brak wyraźnych końcówek w wyrazach. Dziecko zwyczaj wie jak powinna brzmieć wypowiedź, ale nie zawsze potrafi ją poprawnie wyartykułować. Dziecko przyswaja pierwsze reguły gramatyczne. Wychodząc z okresu zdania zna około 1000 słów.
Nieprawidłowości rozwojowe etapu zdania:
• dziecko nie wymawia samogłosek i spółgłosek łatwych lub realizuje je w postaci zdeformowanej
• wydaje nieartykułowane dźwięki
• ma przetrwały niemowlęcy odruch połykania lub parafunkcje: ssanie kciuka, butelki, ogryzanie paznokci
• wypowiada tylko pojedyncze wyrazy i uzupełnia wypowiedzi gestem – manifestuje opóźnienia w mowie o około 2 lat
• nie rozumie prostych poleceń słownych lub reakcja wskazuje na niepełne zrozumienie
• nie nawiązuje kontaktu z otoczeniem
IV.Etap swoistej mowy dziecięcej: 3-6/7 rok życia.
Opanowanie i różnicowanie najtrudniejszych głosek. Czasami pojawia się zjawisko hiperpoprawności. Około 4 r.ż. dziecko zadaje bardzo dużo pytań. Pojawiają się neologizmy – nowe wyrazy – tworzą się u dzieci, ponieważ mają mały zasób słów lub z potrzeby ekspresji. Dziecko ma bogaty świat fantazji – pojawiają się konfabulacje; zlepki dwóch wyrazów, np. pomasłować – kontaminacje; słowa z poprzestawianymi głoskami, np. lokomotywa. Obserwujemy również: posługiwanie się elementami gwary; kolokwializmy – wyrazy, zwroty używane w mowie potocznej; wplatanie do wypowiedzi dzieci całych fragmentów mowy dorosłych lub zaczerpniętych z bajek, reklam, filmów. Słownictwo ekspresyjne – używane w momentach napięcia emocjonalnego – pojawiają się wulgaryzmy. Pod koniec tego etapu dziecko powinno prawidłowo wymawiać wszystkie głoski i poprawnie budować zdania z punktu widzenia logiki, gramatyki i składni, z zachowaniem właściwego akcentu, melodii i rytmu – prozodia mowy.
Nieprawidłowości rozwojowe etapu swoistej mowy dziecięcej:
• dziecko nie wymawia samogłosek i spółgłosek łatwych lub realizuje je w postaci zdeformowanej
• wydaje nieartykułowane dźwięki
• ma przetrwały niemowlęcy odruch połykania lub parafunkcje – szkodliwe nawyki: ssanie kciuka, butelki, ogryzanie paznokci
• nie rozumie prostych poleceń słownych lub reakcja wskazuje na niepełne zrozumienie
• nie nawiązuje kontaktu z otoczeniem
• około 4-5 r.ż. – czasami wcześniej – może pojawić się zaburzenie rozwojowej fizjologicznej niepłynności mowy lub jąkanie wczesnodziecięce (zaburzenia te nasilają się w wyniku: presji wywieranej przez otoczenie, stresu, rozwoju dziecka przebiegającego z opóźnieniem), rodzice powinni być spokojni/opanowani, nie poprawiać dziecka, mówić wolniej, ograniczać komunikaty: „nie denerwuj się”, „spróbuj jeszcze raz”
Etapy pojawiania się głosek
Leon Kaczmarek podaje następującą kolejność pojawiania się głosek:
- okres melodii (0-1 roku życia): a,e, niekiedy i, m, b, n, t, d, j
- okres wyrazu (1-2 roku życia): i, y, e, a, o, u, p, pi, b, m, n, t, d, ń, ś, k, ki, j
- około 3 roku życia: i, y, e, ę, a, o, ą, u, p, b, m, pi, bi, mi, f, w, fi, wi, ś, ź, ć,
dź, ń, k, g, ki, gi, h, t, d, n, l, li, ł, j
- około 3 – 4 roku życia: wymienione poprzednio oraz: s, z, c, dz
- pod koniec 4 roku życia: r
- między 4 a 5 rokiem życia: sz, ż, cz, dż
Warto pamiętać, że:
- dziecko 3 – letnie ma prawo do substytucji (zamiany): k – t, g – d, l – j, r – l/j, do deformacji, uproszczenia wyrazów
- dziecko 4-letnie nie ma prawa do substytucji: k – t, g – d, ma prawo do zamiany: r – l/j; sz – s, ś, do deformacji i uproszczeń
- dziecko 5-letnie ma prawo do seplenienia, ale tylko spontanicznego, do substytucji r – l
- dziecko 6-letnie ma prawo do substytucji r –l, może utrzymywać się do 8 roku życia
Czynniki negatywne dla rozwoju mowy
- długie ssanie smoczka, gryzaczka, ssanie kciuka lub/i przedłużone karmienie butelką lub/oraz piersią (wygasanie odruchu ssania ok.15-18 miesiąca życia: delikatnie, powoli odzwyczajać od smoczka, butelki, tak, aby dziecko nie zaczęło ssać kciuka; myśleć o potrzebach emocjonalnych dziecka, tzn. jeśli coś mu zabieramy, to musimy dać coś w zamian). Jeżeli w/w elementy będą trwały dłużej, to wystąpi u dziecka międzyzębowość oraz zaburzenia szczękowo-zgryzowo-zębowe. Przez 6 miesięcy kora mózgowa „odzwyczaja się” od nawyku, np. ssania palca.
- Zbyt długie, wcześniej wymienione, karmienie utrudnia docieranie języka do podniebienia, obce ciało w jamie ustnej powoduje jej spłaszczenie, konkuruje ono z językiem o przestrzeń na podniebieniu w czasie połykania, w wyniku czego unoszący się język, napotykając na przeszkodę, z konieczności przemieszcza się do przodu, stąd międzyzębowość [t,d,n, s,z,c].
- opóźnienia w odgryzaniu, gryzieniu, żuciu, tzw. „zespół leniwej buźki” – dziecko powinno gryźć piętki, nie rób papek z jedzenia
- nieprawidłowe żucie, połykanie, tzw. połykanie infantylne między 3-4 rokiem życia powinno zamienić się na fizjologiczne, czyli system połykania dorosłego z końcem języka skierowanym do przedniej części podniebienia – w tym momencie ważna jest pionizacja języka – mówimy/śpiewamy: lalka, Lolek, lalala... lololo... lululu... lelele... itd., itp.
- oddychanie przez usta; przyczyny: wrodzona lub nabyta hipotonia mięśni narządu żucia i twarzy, choroby alergiczne, skaza wysiękowa, katary
- nagryzanie warg, języka, policzków, paznokci
- niedostateczna stymulacja językowa
Najczęściej występujące zaburzenia mowy u dzieci w wieku przedszkolnym
• dyslalia (nieprawidłowa realizacja jednej, kilku głosek, a nawet kilku głosek od razu) zaburzenia takie jak: *seplenienie (nieprawidłowa realizacja trzech szeregów: syczący, szumiący, ciszący) *reranie (rotacyzm) *zastępowanie głosek [k] [g] głoskami [t] [d] (kappacyzm, gammacyzm) *ubezdźwięcznianie (głoski dźwięczne realizowane bezdźwięcznie)
• opóźniony rozwój mowy (niższa sprawność językowa powstała w okresie kształtowania się mowy dziecka i spowodowana wieloma czynnikami)
• rozwojowa niepłynność mowy
• mutyzm (wcześniej dziecko wszystko mówiło, aparat artykulacyjny prawidłowy, a dziecko milczy. Mutyzm całkowity – dziecko do nikogo nic nie mówi, lub mutyzm wybiórczy – spotykany w przedszkolach i szkołach, np. dz. do niektórych nauczycieli, kolegów)
Zapobieganie wadom wymowy
- wyćwiczenie pełnego zakresu ruchomości języka (ewentualne podcięcie wędzidełka)
- umożliwienie drożności jamy nosowej
- korekcja wad zgryzu
- eliminowanie negatywnych nawyków typu: ssanie smoczka, palca, itp.
- wykluczenie wady słuchu i wczesna stymulacja słuchowa dziecka
- utrwalanie poprawnych nawyków związanych z oddychaniem, połykaniem i żuciem
- nie przestawianie dziecka leworęcznego na posługiwanie się ręką prawą
Garść ciekawostek dotyczących wspomagania rozwoju mowy
- Zanurzaj dziecko w świecie mowy, tzw. „kąpiel słowna”, czyli komentuj czynności wykonywane w obecności dziecka.
- Moduluj wypowiedzi głosem – wykorzystanie onomatopeii na przełomie 1 i 2 roku życia do momentu kiedy dziecko „ruszy” z mową. W ten sposób m.in. usprawniamy aparat oddechowy (beee-wydłużanie samogłosek), uczynniamy rezonatory (muuuu), ćwiczymy prozodię: *melodia: pa,pa *akcent: halo *natężenie: a psik *rytm: tupu, tupu *intonacja: miau, hau. („Mu”: wydłużanie fazy wydechowej, mówienie na wydechu, usprawnianie mięśnia okrężnego warg, uczynnianie rezonatorów, melodia wymowy – przedłużona samogłoska).
- Wypowiedzi otoczenia muszą być: poprawne językowo, bez zbędnych zdrobnień (do 1 r. ż.), proste do odtworzenia słownictwo, krótkie zdania, zwolnione tempo mowy.
- Konieczny jest kontakt z lekarzem w razie zaburzeń w oddychaniu (np. chrypka u 3-latka => do foniatry), słyszeniu, ograniczeniu ruchomości języka lub występowaniu wad zgryzu.
- Ogranicz oglądanie telewizji (dorosły ogląda bajkę z dzieckiem i komentuje - opowiada ją dziecku).
- Wspólnie oglądajcie książeczki.
- Czytaj dziecku od narodzin i…. jeszcze wcześniej – w okresie prenatalnym, dzięki czemu dziecko przyswaja cechy prozodyczne języka, a do drugiego roku życia różnicuje głos matki lepiej, niż kogokolwiek innego
- Nie krytykuj sposobu mówienia dziecka, nie omawiaj w jego obecności problemów w komunikowaniu się.
- Pamiętaj, że dziecko ma prawo do popełniania błędów językowych.
- Mów za dzieckiem, poprawnie powtarzaj jego wypowiedzi.
- Utrzymuj kontakt wzrokowy z dzieckiem (brak kontaktu może świadczyć o autyzmie, ale i nieśmiałości).
- Koniecznie wspólnie z dzieckiem: śpiewaj, rytmicznie recytuj, wprowadzaj zabawy ruchowe ze śpiewem, zabawy paluszkowe (mała motoryka), masażyki, zabawy kształtujące orientację w schemacie ciała (np. chwyć prawą ręką lewy łokieć, itd.), w przestrzeni (w, za, nad, pod, itp.)
- Unikaj „tresury językowej” – zrezygnuj z komunikatów typu: „powtórz ładnie”, „powiedz lepiej”, „postaraj się”, itp.